کالیگرافی چیست؟ + انواع سبک های خوش نویسی

هنر خوش نویسی یا کالیگرافی (Calligraphy) یکی از هنرهای تجسمی مرتبط با نوشتار است. در همین راستا در منطق کالیگرافی کلمات، متن ها و جملات به نحوی نوشته می شوند که در آن زیبایی بر خوانایی اولویت داشته باشد. خوشنویسی از زمان های بسیار دور در تمدن های مختلف وجود داشته است. در تاریخ زبان فارسی هم هنرمندان بسیار زیادی طرح های متنوع و جذابی را برای خوشنویسی فارسی ایجاد کردند. هنر اصیل خطاطی و خوشنویسی ایرانی تلفیق زیادی با تمدن اسلامی و ساختارهای خوشنویسی قدیمی عربی داشته است.

هنر خطاطی و خوشنویسی در کشورهای عربی از هنرهایی است که با پیدایش اسلام به اوج خود رسید و در میان مسلمانان محبوبیت زیادی پیدا کرد. با رواج اسلام، نیاز بود که قرآن و احادیث به کشورهای تازه مسلمان شده از جمله ایران فرستاده شود. کشور ایران نیز در کنار قبول اسلام، شروع به استفاده از الفبای عربی کرد. با وارد شدن الفبای عربی به زبان فارسی، به طبع کالیگرافی عربی نیز به فرهنگ ایرانی وارد شد. ترکیب ذوق و هنر ایرانی و الفبای عربی، باعث ایجاد آثار هنری متنوعی در این دوره زمانی شده است.

رفته‌رفته خطاطان خوش‌ذوق فارسی، کالیگرافی‌های قبلی را بهبود بخشیدند و حتی سبک‌های جدیدی به میان آوردند. در بسیاری از این خط‌وط، سبک نوشتاری فارسی قدیم نیز مشهود است. در ادامه این مقاله با بررسی انواع خط های عربی، روند رشد و گسترش سبک های کالیگرافی فارسی را بررسی می کنیم.

کالیگرافی چیست؟

کالیگرافی یا هنر خوش نویسی یک هنر بصری در مورد نوشتار است. کالیگرافی در هر زبانی سبک های مختص به خود را دارد. خوش نویسی معمولا با قلم مو انجام می شود. این قلم مو می تواند با توجه به سبک مورد نظر سر پهن و یا سر نازک باشد. بنابراین کالیگرافی هنر زیبا نوشتن حروف و کلمات با شیوه ای ماهرانه و هنرمندانه است. کالیگرافی در هر زبان دارای سبک های متنوعی است که در ادامه تعدادی از مهم ترین آنها را معرفی خواهیم کرد.

سبک های کالیگرافی

خوش نویسی شرقی: خوشنویسی به سبک شرقی به 4 گنجینه یادگیری معروف است که منظور از این 4 گنجینه قلم مو، جوهر، کاغذ و جوهردان می باشد. تنوع خوش نویسی شرقی کاملا به نوع و اندازه قلم مو بستگی دارد. یکی از خطوط مشهور در این سبک خط کایشو (Kaishu) می باشد که در عین سادگی بسیار جذاب و چشم نواز است.

خوش نویسی عربی: خوش نویسی عربی یا همان اسلامی یکی از متفاوت ترین کالیگرافی ها در دنیاست. در این نوع کالیگرافی سعی بر این است که به خطوط یک روح و حال و هوای معنوی داده شود. در نوشتن قرآن نیز از همین کالیگرافی استفاده شده است و از معروف ترین سبک های خوشنویسی عربی می توان به خط کوفی و خط نسخ اشاره کرد.

خوش نویسی غربی: در کالیگرافی به سبک غربی معمولا از قلم شیب برای نوشتن کلمات استفاده می شود. از مشهورترین خطوط نوشته شده در سبک غربی می توان به خط کارولینگین (Carolingian)، خط رومی (Roman) و خط ایتالیک (Italic) اشاره کرد.

خط کوفی

یکی از قدیمی‌ترین خطوط کالیگرافی مورد استفاده مسلمانان که بیشتر از آن برای نوشتن قرآن استفاده می‌شد، خط کوفی است. اشکال اولیه‌ خط کوفی که بیشتر در قرآن به‌عنوان خط کوفی ساده دیده می‌شود، خمیدگی زیادی نداشت. همانطور که در شکل زیر مشاهده می‌کنید، در ابتدا حروف نوشته شده با این شیوه کالیگرافی، بخش‌های صاف و زاویه‌دار وجود داشتند.

با گذشت زمان و پیشرفت اسلام، الفبای عربی نیز در فرهنگ کشورهای تازه مسلمان شده جای باز کرد. به همین دلیل سبک‌های جدیدی از خط کوفی به میان آمدند که خمیدگی و دور بیشتری در نوشتار کلمات آن به چشم می‌خورد. از جمله آن‌ها می‌توان به سبک‌های کوفی غربی، کوفی شرقی، کوفی ایرانی و برخی سبک‌های جدید اشاره کرد.

خطوط شش‌گانه ابن مقله از کالیگرافی عربی

پیشرفت خطوط خمیده کوفی را به‌وضوح می‌توان در خطوط شش‌گانه (اقلام سیته) دید. در سال 310، خطاط ایرانی، ابن مقله بیضاوی شیرازی، این خطوط شش‌گانه را ابداع کرد که بعدها در سراسر سرزمین‌های اسلامی مورد استفاده قرار گرفت. این شش خط با نام‌های محقق، ریحان، ثلث، نسخ، رقاع و توقیع شناخته شده هستند. با وجود شباهت کلی آن‌ها به یکدیگر، هرکدام دارای قواعد خاصی در نسبت خمیدگی در نوشتار هستند که آن‌ها را از یکدیگر متمایز می‌کند.

خط ریحان

خط ریحان با وجود اینکه خطی زاویه‌دار است، شباهت‌های زیادی به خط منحنی شکل نسخ دارد. یکی از تفاوت‌های بارز این دو قلم نسبت به یکدیگر طرز نوشتن دنباله حروف /م/، /و/، /ر/، /ی/ و سایر حروف شیب‌دار است. درحالی‌که در خط ریحان دنباله این حروف به‌صورت یک منحنی با شیب ملایم کشیده می‌شود، در خط نسخ به شکل قلاب هستند.

خط ریحان نمونه ظریف‌تر‌ و نازک‌تر خط محقق است. در کالیگرافی با این خط، حروفی که به هم چسبیده نیستند کمی بافاصله نوشته می‌شوند و خواندن آن‌ها را راحت‌تر می‌کند. به دلیل شباهت زیاد این خط با خط محقق، آن را به عنوان زیرمجموعه‌ای از محقق نیز در نظر می‌گیرند.

خط ثلث

ثلث، درشت‌ترین نوشتار را در بین اقلام سته با حروف منحنی دارد. گفته می‌شود خط رقاع که شباهت زیادی به خط توقیع دارد، با اقتباس از خط ثلث به وجود آمده است. دلیل این نظریه آن است که دنباله حروف جدا از هم برخلاف خط ریحان، به حرف بعدی چسبیده است. به طور مثال در کالیگرافی با خط ریحان، حرف /ر/ کاملا از حرف کلمه بعدی جدا نوشته می‌شود؛ اما در خط رقاع دنباله حرف ادامه پیدا کرده و کمی به حرف پس از خود وارد می‌شود.

زیبایی خطوط شش‌گانه ابن مقله مورد ستایش بسیاری از صاحب‌نظران قرار گرفته بود. ابن مقله، وزیر دربار عباسیان، به دلیل قواعد اساسی که برای کالیگرافی وضع کرده بود، پیامبر خطاطی نام گرفت. اساس این قواعد بر پایه‌ کشیدن اشکال لوزی شکل با سر قلم، به نام نقطه بود که ملاک اندازه‌گیری حروف به‌حساب می‌آمدند. تمامی حروف نوشته شده و فاصله بین آن‌ها به کمک این نقطه‌های لوزی شکل، یک اندازه و هماهنگ می‌ماندند.

یک قرن و نیم بعد یعنی در قرن پنجم، ابن بواب، اصلاحاتی را در نقطه‌گذاری کالیگرافی انجام داد. اما شکسته‌نویسی به لطف یاقوت مستعصمی به اوج کمال خود رسید. وی یکی از خادمان آخرین خلیفه عباسی به نام خلیفه مستعصم و یکی از بزرگ‌ترین خطاطان زمان خود بود که قواعد نوشتار خطوط شش‌گانه را بهبود بخشید. بعد از اصلاحات یاقوت مستعصمی، این خطوط در ایران و عراق به‌عنوان خطوط رسمی شناخته شدند.

خط شکسته ایرانی از زیباترین کالیگرافی های فارسی

تاثیر ادبیات و غزل‌سرایی ایران در دوران فرمانروایی مغول‌ها منجر به ایجاد دو خط جدید و متمایز از دیگر خطوط، به نام‌های تعلیق و نستعلیق شد. خط تعلیق را بیشتر به تاج‌الدین سلمانی و نستعلیق را به میرعلی تبریزی نسبت می‌دهند. گرچه این خطوط از قبل ایجاد شده بودند؛ اما پیشرفت و تکامل آن‌ها به لطف این دو خطاط امکان‌پذیر شد. این دو خط به ترکیه و شبه‌قاره هند نیز راه پیدا کردند و تبدیل به خطی برای نوشتار زبان‌های محلی و حتی نوشتار زبان فارسی در این دو کشور شدند. با وجود موفقیت خطوط تعلیق و نستعلیق، آن‌ها هیچ‌گاه در کشورهای عربی محبوب نشدند. همچنین از آن‌ها به‌ندرت برای نوشتار متون عربی استفاده می‌شد.

از زمان حکومت مغول‌ها در قرن 13 و تا چندین قرن پس از آن‌ها، از خط تعلیق و تعلیق شکسته برای نوشتار احکام، زیارت‌نامه‌ها، فرمان‌های حکومتی و سایر مکاتب سیاسی ایران و ترکیه استفاده می‌شد. در این خط، حروف بسیار کشیده هستند و از راست به چپ به‌صورت منحنی سیر نزولی دارند. کاتبان آق‌قویونلو، خط تعلیق را از جنوب ایران به استانبول رساندند. این خط بعدها توسط خطاطان عثمانی، به خط دیوانی تبدیل شد. خواجه اختیار منشی، تا به امروز به‌عنوان معروف‌ترین کاتب خط دیوانی در دولت عثمانی شناخته می‌شود.

بازنویسی نسخه‌های خطی

نستعلیق از زمان پیدایش، خط مورد استفاده در بازنویسی نسخه‌های خطی متون بود؛ حتی امروزه هم به‌عنوان خط رسمی مورد استفاده در ایران شناخته می‌شود. تا مدت‌ها گفته می‌شد که نستعلیق برگرفته از دو خط نسخ و تعلیق بوده؛ اما امروزه با مطالعات فراوان روی اسناد قدیمی، اثبات شده است که این خط تنها از خط نسخ برگرفته شده است. نستعلیق بیشتر مناسب کالیگرافی در گونه‌ای از شعر عاشقانه فارسی به نام غزل است.

تکامل نستعلیق و کالیگرافی فارسی

پیدایش و یا به بیان بهتر، تکامل نستعلیق را بیشتر به میرعلی سلطانی تبریزی که در سال 1415 فوت کرده است نسبت می‌دهند. پس از آن، سلطان علی مشهدی که در سال‌های 1453 تا 1520 در دربار تیموریان در هرات فعالیت می‌کرد، این خط را به خطی منظم و کلاسیک تبدیل کرد.

به بیان برخی، خط تحریری در کالیگرافی ایرانی، شباهت‌هایی با خط اوستا یا پهلوی (فارسی میانه) دارد. ایرانی‌ها به‌احتمال زیاد، پس از پذیرفتن اسلام و استفاده از الفبای عربی، برخی از قواعد نوشتاری الفبای قدیمی خود را نیز حفظ کرده‌اند. دلیل شبیه بودن خطوط کالیگرافی پس از اسلام به نوشتار قدیم ایرانی نیز می‌تواند همین باشد.

کالیگرافی فارسی از حکومت صفوی تا سلسله قاجار

دوران صفوی دوران شکوفایی هنرمندان تاثیر گذار در زمینه‌های متفاوت هنری از جمله کالیگرافی بود. دوران شاه‌عباس صفوی دوران پربارتر و ویژه تری نسبت به جانشینانش به‌حساب می‌آمد. در همین دوران احمد نی‌ریزی خط نسخ را بهبود بخشید و آن را به یک نمونه ظریف کالیگرافی تبدیل کرد. خط ابداعی وی توسط خطاطان زیادی در دوره قاجار مانند وصال شیرازی نیز استفاده می‌شد. از این خط هم اکنون نیز به‌عنوان خط خوشنویسی فارسی برای بازنویسی نسخه‌های متون اسلامی استفاده می‌شود.

از دیگر خطاطان برجسته دوران صفوی می‌توان به میرعلی هروی، شاه محمود نیشابوری و میرعماد اشاره کرد. میرعلی هروی آثار زیادی از جمله چلیپا، متون خطی و کتیبه خطاطی کرده است. میرعماد نیز یکی از مهم‌ترین خطاطان دوران خود و بزرگ‌ترین رقیب علیرضا عباسی، مینیاتوریست و خطاط معروف دوران صفوی بود. فعالیت‌های هنرمندانه علیرضا عباسی، مانند میرعلی هروی بوده است. از آثار برجسته وی می‌توان به خطاطی با خط ثلث در سر در مسجد شیخ لطف‌الله، مسجد شاه اصفهان و مجموعه گنجعلی خان کرمان اشاره کرد.

خط ابداعی کلهر

کلهر یکی دیگر از خطاطان تاثیر گذار خط نستعلیق در قرن 19 کلهر بود. وی سبک جدیدی از خطاطی را اجرا کرد که در آن برای اندازه‌گیری از نقطه‌هایی کوچک‌تر از نقطه‌های شش دانگ استاندارد استفاده می‌شد. در نتیجه فاصله بین حروف کوتاه‌تر شد و سبکی متراکم در کالیگرافی به میان آمد.

بعدها خطاطانی مانند میرزا غلامرضا اصفهانی و میرحسین خوشنویس‌باش خط ابداعی کلهر را بازبینی کرده و تغییراتی در آن به وجود آوردند. این دو خطاط همچنین برای سبک خاصی که در سیاه‌مشق داشتند، معروف شدند. سیاه‌مشق، خط ابداعی میرعماد در دوران صفوی، بعدها در کالیگرافی این دو خطاط به دوران اوج خود رسید.

دوران تندنویسی کالیگرافی فارسی

در قرن 17 تندنویسی تبدیل به یکی از نیازهای روز شد. خطاطان باید خط نستعلیق را به نوعی تغییر می‌دادند که مناسب تندنویسی باشد؛ دقیقا به همان شکل که خط تعلیق را به خط تعلیق شکسته تبدیل کرده بودند. رفته‌رفته خط نستعلیق شکسته توسعه یافت که در آن حروف متراکم‌تر و به هم نزدیک‌تر بودند که اغلب با یک حرکت قلم نوشته می‌شدند. این امر باعث سخت‌تر خوانده شدن خط نستعلیق شکسته شد.

پیش‌گامان این سبک، محمد شفیع و مرتضی‌قلی خان شاملو بودند. ولی پیشرفت و تکامل این خط، تقریبا یک قرن بعد در دستان هنرمند درویش، عبدالمجید طالقانی میسر شد. علی‌اکبر گلستانه نیز آثار و کتیبه‌های بسیاری با این سبک از خود به‌جای گذاشته است. امروزه نیز آثار این دو خطاط از جمله آثار معتبر برای رجوع خطاطان معاصر به‌حساب می‌آید.

کالیگرافی از گذشته تا به امروز

تا اینجا متوجه شدیم که خطاطی چیزی بیشتر از زیبانویسی است. از گذشته تا کنون، خطاطان زیادی، خطوط بسیاری را ابداع کردند که هرکدام از آن‌ها، بسته به‌سرعت نوشتار، ظرافت و یا درشتی حروفشان، خوانا بودن و یا متراکم بودن، کاربرد و جایگاه ویژه خود را به دست آورده‌اند. هرکدام از سبک‌های نوشتاری، مدلی از کالیگرافی را شکل داده است.

خطوط ابداع شده در ابتدا تنها برای نوشتن متون اسلامی و مکاتبات سیاسی به کار برده می‌شد. با گذر زمان و نیاز هرچه بیشتر به نوشتار، کاتبان مجبور بودند تا سرعت نوشتار خود را بالا ببرند. همین امر باعث شد سبکی برای کالیگرافی ابداع شود تا مکاتب بدون برداشتن دست خود از روی کاغذ، میزان بیشتری از حروف را بنویسد. این امر علاوه بر سریع کردن نوشتار، باعث شد تا خواندن حروف سخت‌تر شود.

خط‌های ابداع شده توسط خطاطان در طی قرون مختلف، سیر تکاملی خود را طی کردند و تبدیل به خطوطی شدند که امروزه در ایران یا عربستان استفاده می‌شود. در کتب ایرانی، بیشتر با خط کتابی که خود برگرفته از خط نسخ بود سرکار داشتیم. هرچند که امروزه، در کتاب‌ها از نمونه ساده خط نستعلیق  استفاده می‌شود.

همین امر باعث آشنایی بیشتر ایرانیان با خط نستعلیق شده است. امروزه نیز کسانی که با اصول ابتدایی خط نستعلیق آشنایی دارند؛ از نمونه شکسته آن در نوشتار روزانه خود استفاده می‌کنند؛ بنابراین برای یادگیری نوشتار فارسی، آشنایی با خط نستعلیق ساده ضروری است.