روش تدریس 5E چیست؟ + مزایا و نحوه انجام آن

دوران مدرسه را به یاد دارید؟ سر کدام کلاس خوابتان نمی‌گرفت و با اشتیاق مباحث را فرا می‌گرفتید؟ خوب که نگاه کنید می‌بینید، آن معلم‌هایی که متکلم وحده بودند، وارد کلاس می‌شدند تدریس یک مبحث سنگین را شروع می‌کردند و بی‌آنکه به کسی نگاه کنند یا با کسی صحبت کنند، درس را تمام می‌کردند و از کلاس خارج می‌شدند، همیشه خواب‌آورترین کلاس‌ها را داشتند. معلم‌هایی هم داشتیم که ما را به فکر وا می‌داشتند، از ما سوال می‌پرسیدند و درس را با مشارکت و حل مسئله خودمان پیش می‌بردند.

این معلم‌ها هم کلاس‌های پویاتری داشتند هم بین بچه‌ها محبوب‌تر بودند. عمده بچه‌ها هم از این درس نمره بهتری می‌گرفتند. بیشتر آنها بی‌آنکه خودشان بدانند یا ما بدانیم از روش تدریس 5E استفاده می‌کردند. روشی که صرفا حفظ‌کردنی نیست و دانش‌آموز را به فکر فرو می‌برد و ذهن او را به چالش می‌کشد و سبب می‌شود در فرآیند تدریس همراه معلم باشد.

روش تدریس 5E چیست؟

همین ابتدا مشخص است که 5E روشی برگرفته از 5 شاخص است که با حرف E شروع می‌شوند:

 
• Engage = درگیرکردن ذهن

 

• Explore = کاوش و تحقیق

 

• Explain = توضیح

 

• Elaborate = بسط‌دادن

 

• Evaluate = ارزش‌یابی

این روش یک چرخه است که در آن ذهن مخاطب به‌ترتیب در هر یک از حالت‌های نام‌برده قرار می‌گیرد. اولین بار از این روش در موسسه BSCS آمریکا برای آموزش علوم استفاده شد که بعدها با توجه به موفقیت چشمگیر این روش تدریس، بقیه موسسه‌ها برای رشته‌های دیگر هم از آن استفاده کردند. در ادامه به توضیح هر یک از مراحل 5E می‌پردازیم.

1. مرحله Engage یا درگیر کردن ذهن

این مرحله با طرح یک سوال یا مسئله، ذهن دانش‌آموز را نسبت به دریافت پاسخ یا چگونگی فرایندها درگیر می‌کند. در این مقطع از آموزش، احتمالا درس با یک سوال، تصویر، داستان یا فعالیتی آغاز می‌شود که حواس دانش‌آموز را به‌خود جلب کند و باعث شود ذهن او از هرآنچه اطرافش است فاصله بگیرم و روی موضوع درس متمرکز شود.

اکنون ذهن او درگیر و آماده یادگیری شده است.

2. مرحله Explore یا کاوش

وقتی ذهن دانش‌آموزان درگیر مسئله شد، حالا همچنان که منتظر ادامه درس است تا پاسخ را دریافت کند، سعی دارد خودش هم برای رسیدن به پاسخ کندوکاو کند. این بالاترین حالت پذیرش ذهن برای دریافت مباحث جدید است. چون در تشنه‌ترین حالت یادگیری و کاوشگری به سر می‌برد پس هرآنچه به او آموزش دهید در ذهنش می‌ماند و ثبت می‌شود.

در این مرحله بسته به موضوعی که در حال تدریس است، بی‌آنکه داده‌ای در اختیار دانش‌آموز قرار بگیرد، خودش قادر به آزمایش، تفکر، مشاهده، پرسشگری و کشف است.

3. مرحله Explain یا توضیح دادن

وقتی دانش‌آموز میان داده‌های کشف شده و سوال مطرح شده ارتباط مشخصی برقرار می‌کند، قادر است آنچه در قسمت طرح مسئله به اون نشان دادید را توضیح دهد. از اینجا به بعد معلم صرفا نقش راهبر و هدایتگر گفت‌وگوها را دارد و مسیر پرسشگری، آزمایشات و ارتباطات دانش‌آموزان باهم را مدیریت می‌کند تا پایه‌های دانشی که قصد تدریسش را داشت، به‌درستی استوار و بنا شوند.

4. مرحله Elaborate یا بسط دادن

حالا که دانش‌آموز، مسئله را فهمیده، پاسخ آن را با شهود، آزمایش و گفت‌وگو کشف کرده و بین پاسخ و مسئله ارتباط و توضیح منطقی برقرار کرده، وقت آن است که این دانش و علت جدید را به مسائل و معلول‌های دیگر بسط دهد و ارتباط عمیق بین این علت کشف شده و معلول‌های دیگرش را پیدا کند. در این مرحله دانش‌آموز به عمیق‌ترین قسمت آموزش وارد می‌شود، جایی که باعث می‌شود این دانش و تخصص برای مدت‌های بسیار طولانی در ذهن او نهادینه شود و تا سال‌ها بعد برایش کاربرد داشته باشد.

5. مرحله Evaluate یا ارزیابی

این مرحله از روش تدریس 5E، توسط معلم انجام‌ می‌شود و هدفش ارزیابی و سنجش «یادگیری» دانش‌آموزان است. حالا معلم می‌تواند با پرسش‌وپاسخ، با آزمون، طرح سوال جدید یا فعالیت‌های علمی متشابه، متوجه شود که دانش‌آموزانش تا چه حد در سپری کردن مراحل 5E موفق بوده‌اند.

تفاوت های روش 5E با روش‌های سنتی تدریس

روش‌های تدریس سنتی بیشتر روش‌های سخنگو (متکلم وحده)، پرسش و پاسخ و قصه‌گویی بود که عمدتا روی همه اذهان دانش‌آموزی پاسخگو نبود.

در روش سخنگو یا متکلم وحده، از ابتدا تا انتهای کلاس معلم صحبت می‌کرد و دانش‌آموزان اگر سوالی داشتن با بالا بردن درس می‌پرسیدند و اگر سوالی نداشتند، صدایی از آنها شنیده نمی‌شد. در این روش اگرچه به ظاهر همه دانش‌آموزان در حال نگاه‌کردن به معلم و یادگیری هستند اما گیرایی همه آن‌ها یکسان نیست و در پایین‌ترین حالت دریافت ذهنی قرار دارند. وقتی شما برای مدت طولانی به صدای کسی گوش می‌دهید احتمالا پرش فکر، تمرکز روی صداها و اتفاقات غیرمرتبط پیرامون و خواب‌آلودگی بسیار بالا می‌رود.

در روش پرسش‌وپاسخ اوضاع کمی بهتر است، چرا که دانش‌آموزان سعی می‌کنند روی مبحث متمرکز بمانند چون هرلحظه ممکن است معلم یکی از آنها را صدا بزند و در روند درس از آنها سوالی بپرسد. اما حتی اگر دانش‌آموزان به سوالات معلم درست پاسخ بدهند و او را در پیش‌برد مسیر آموزش همراهی کنند، باز هم تضمینی بر دریافت دقیق و کامل اطلاعات ارائه‌شده توسط معلم نیست. همچنین در این روش تدریس ذهن انسان در سطحی‌ترین و مقطعی‌ترین حالت تمرکز خود قرار دارد و داده‌ها به حافظ کوتاه‌مدت او هدایت‌ می‌شوند و اگر دانش‌آموز بعدا درس را برای خودش تکرار نکند، احتمال انتقال داده‌ها به حافظه بلندمدت او وجود نخواهد داشت.

روش‌های قصه‌گویی نیز که بیشتر برای دروس حفظی، ادبیات و علوم دینی کاربرد داشتند، جزییات را در ذهن مخاطب ثبت نمی‌کردند، بلکه با مرور زمان فضای کلی قصه در ذهن دانش‌آموز باقی می‌ماند اما جزییات، اسامی افراد، اشعار و ابیات، تاریخ‌ها و اعداد و بسیاری از این موارد از ذهن او پاک می‌شوند.

مزایای استفاده از روش تدریس 5E

همانطور که تا اینجا خواندیم، میزان یادگیری دانش‌آموز با میزان مشارکت او با ذهن فعال در مباحث جدید، رابطه مستقیم دارد. هرقدر دانش‌آموز به‌دور از استرس (روش‌های پرسش‌وپاسخ) و به‌طور همدلانه با خرد جمعی حاکم بر کلاس همراه‌تر باشد، رقابت ذهنی سالمی را با هم‌کلاسی‌های خود تجربه می‌کند، اکتشافات هم‌کلاسی‌هایش را تکمیل می‌کند و در یک مشارکت جمعی با ذهنی فعال، مباحث را کشف می‌کند و به حافظه بلند‌مدتش می‌سپارد.

روش تدریس 5E باعث ماندگاری بیشتر مطالب در ذهن مخاطب می‌شود، انگیزه او را برای یادگیری افزایش می‌دهد، هوش و حافظه او را تقویت می‌کند و سبب می‌شود دانش‌آموز احساس مفید بودن، همراه بودن، اکتشاف و نبوغ را تجربه کند.

نحوه انجام روش تدریس 5E

بسته به اینکه مدرس چه رشته درسی هستید، می‌توانید هر سرفصل از مبحث درسی خود را با روش تدریس 5E برنامه‌ریزی کنید و به دانش‌آموزانتان آموزش دهید. کافی‌ست مراحل زیر را انجام دهید.

1- فهرست درسی بسازید

ابتدا فهرستی از سرفصل‌هایی که در طول دوره آموزش، به شاگردان خود یاد می‌دهید، آماده کنید. اگر مبحث یا رشته‌ای که تدریس می‌کنید گسترده است، اسم هر فصل را جدا بنویسید، سپس مشخص کنید که هر فصل چه مباحث آموزشی دارد.

2- برای هر مبحث درسی، 5E طراحی کنید

هر مبحث از هر فصل، 5E خودش را دارد. مثلا اگر فصل اول دوره آموزشی شما از ۴ مبحث تشکیل شده است، باید برای هر ۴ مبحث 5E را طراحی کنید:

 
• چه سوالی بپرسم یا چه مسئله‌ای طرح کنم که در ابتدای کلاس توجه و ذهن دانش‌آموزان را به خود جلب کند؟ (Engage)

 

• چه آزمایش‌ها، محورهای گفت‌وگویی و فعالیت‌های مشارکتی تعریف کنم که دانش‌آموزان در پی یافتن پاسخ سوال با آن همراه شوند؟ (Explore)

 

• چطور کمک کنم میان یافته‌هایشان و سوالی که طرح کردم پل ارتباطی بسازند؟ (Explain)

 

• جواب پیدا شده در این مبحث را به چه مباحث دیگری می‌توانند بسط دهند؟ (Elaborate)

 

• چطور ارزیابی کنم که آیا درس را درست و کامل دریافت کرده و متوجه شده‌اند یا خیر؟ آزمون بگیرم یا آزمایش طرح کنم؟ چه سوالاتی هستند که جواب آنها پاسخ ارزیابی من را می‌دهند؟ (Evaluate)

3- مبحث درسی و روحیات دانش‌آموزان را بشناسید

انجام روش تدریس 5E نیازمند شناخت و تسلط کامل مباحث درسی توسط معلم است. همچنین او باید ویژگی‌های دانش‌آموزان خود را بشناسد و با روحیات آنها آشنا باشد تا فعالیت‌هایی را طرح کند که آنها را با مسیر آموزش همراه می‌کند.

4- ابزارها و منابع مرتبط پیدا کنید

برای طراحی فعالیت‌های جمعی، آزمایش‌ها، ارائه فضای مشاهده‌گری و پرسش‌گری؛ احتمالا به ابزارها، کتاب‌ها، تصاویر، ویدیوها، نرم‌افزارها، اسباب‌بازی‌های آموزشی و… نیاز خواهید داشت. سعی کنید برای هر مبحث آموزشی که قصد تدریس آن با روش تدریس 5E را دارید، یک ابزار یا منبع پیدا کنید و با خود سر کلاس ببرید تا دانش‌آموزان بیشتر با شما همراه باشند.

5- هزاران مثال پیدا کنید

در روش تدریس 5E، به‌دلیل پویا و فعال بودن ذهن دانش‌آموزان، احتمال کنجکاوی و پرسشگری آنها بالاتر می‌رود. ممکن است هرقدر که بیشتر برایشان توضیح دهید بیشتر سوال بپرسند. پس برای هر مبحثی که توضیح می‌دهید چندین مثال در ذهن داشته باشید تا بتوانید با مثال زدن، به یادگیری آنها کمک کنید.

آیا روش تدریس 5E، چالش یا محدودیتی هم دارد؟

با خواندن این مطلب اگر معلم باشید سعی می‌کنید روش تدریس 5E را روی مباحث درسی خود اعمال کنید و اگر معلم نباشید احتمالا فکر می‌کنید که این روش تدریس برای همه کلاس‌هایی که در آن مشارکت دارید کاربردی است. اما باید بگوییم که اینطور نیست. اجرای روش تدریس 5E در همه شرایط آموزشی، کاربردی نیست. موفقیت این روش تدریس، ارتباط بسیار زیادی با روحیات دانش‌آموزان، رنج سنی آنها، پیچیدگی مبحث تدریسی و مهارت معلم در به‌کارگیری روش برای تدریس مبحث درسی است.

مثالی از روش تدریس 5E

در اینجا مثالی از یکی از دروس پایه پنجم ابتدایی را ارائه می‌کنیم که برای همه ما آشنا و قابل درک است. در درس علوم این پایه، مبحث «نیرو و حرکت» روش تدریس 5E بسیار کاربردی است:

 

• نمایش یک فیلم کوتاه از حرکت یک ترن هوایی (Engage)

معلم در این مرحله سوال‌هایی از دانش‌آموز می‌پرسد:

 
1. چرا سرعت ترن با رسیدن به سرازیری، بیشتر شد؟

 

2. چرا سرعت ترن در سربالایی کند شد؟

 

3. اگر از شما بخواهند که یک ترن سریع‌تر طراحی کنید چه چیزی را در ساختار ترن تغییر می‌دهید؟

 

• انجام یک فعالیت تیمی توسط دانش‌آموزان (Explore)

دانش‌آموزان در گروه‌های ۳ یا ۴تایی با وسایل زیر آزمایش‌هایی انجام می‌دهند:

 
1. ترن یا ماشین اسباب‌بازی

 

2. سطوح شیب‌دار در زوایای مختلف

 

3. وزنه‌های کوچک

 

4. کرنومتر یا وسیله‌ای که مدت زمان رسیدن ترن به بالا یا پایین سطوح شیب‌دار را اندازه بگیرد

 

• توضیح دادن و برقراری ارتباط بین پاسخ و سوال (Explain)

بچه‌ها در گروه‌های خود، یافته‌هایشان را از انجام این آزمایش‌ها و فعالیت‌ها باهم به اشتراک می‌گذارند. به این ترتیب بین سوال‌هایی که حین تماشای ویدیو از آنها پرسیده شد و آزمایش‌های عملی که خودشان انجام داده‌اند یک پل ارتباطی برقرار می‌شود.

 

• بسط دادن پاسخ دریافت شده به مباحث مرتبط دیگر (Elaborate)

حالا معلم باید به دانش‌آموزها کمک کند، یافته‌های خود را به موقعیت‌های جدید تعمیم دهند. این کار را با مثال‌های جدیدی انجام می‌دهد، مثلا از دانش‌آموزان می‌خواهد که خودشان را جای یک طراح شهربازی قرار دهند و یک ترن طراحی کنند که هیجان‌انگیز‌تر و سریع‌تر از آنچه در ویدیو دیدند، حرکت کند. این بار دانش‌آموزان می‌دانند چه چیزهایی در سرعت و ایمنی ترن تاثیر دارد و می‌توانند مسیر ترن و زاویه شیب‌های جدید را طراحی کنند.

 

• ارزیابی میزان یادگیری دانش‌آموزان (Evaluate)

حالا وقت آن است که معلم با طرح سوال‌ها و چالش‌های جدید، میزان دریافت و یادگیری دانش‌آموزان را بسنجد. مثلا می‌تواند یک سناریوی جدید ترتیب دهد و از آنها بخواهد یک ماشین آفرود را در مسیر پر از شن و ماسه ترسیم کنند و بگویند که چه زمان‌هایی خودرو سریع‌تر و چه زمان‌هایی کندتر حرکت می‌کند و چه عواملی علاوه‌بر سطح شیب‌دار و قدرت موتور خودرو در سرعت و ایمنی آن تاثیر دارند. (اشاره به جنس شن و ماسه‌ای که خودرو روی آن در حرکت است، عاملی که در مثال ترن وجود نداشت)

جمع بندی

اگرچه روش تدریس 5E، یک روش مدرن، کارآمد و ذهنی برای ایجاد عمیق‌ترین مسیر انتقال داده به دانش‌آموزان است اما نمی‌توان گفت روش‌های سنتی دیگر ناکارآمد هستند و باید با آنها خداحافظی کرد. بسیاری از مباحث پیچیده درسی را نمی‌توان با این روش تدریس آموزش داد.

به‌علاوه روش تدریس 5E زمانبر است و تقریبا کل ساعت کلاس را برای تدریس تنها یک بخش از چند بخش یک مبحث درسی به خود اختصاص می‌دهد و در بسیاری از دوره‌های دانشگاهی و کلاس‌های درس مدرسه امکان اختصاص این حجم زمان به یک مبحث درسی وجود ندارد. شاید بتوان از این شیوه برای برخی مباحث استفاده کرد و شاید بتوان گفت موسسات آموزشی که دستشان در بستن ترم‌های آموزشی بازتر است، راحت‌تر می‌توانند از این روش تدریس استفاده کنند.