ترازنامه چیست و شامل چه اقلامی می‌شود؟

ترازنامه یا Balance sheet در هر کسب و کار، به گزارشی گفته می شود که میزان دارایی، بدهی و حقوق سهامداران آن کسب و کار را در یک بازه زمانی مشخص، نمایش می دهد. از این رو فرمول مورد استفاده برای ترازنامه نیز از همین سه فاکتور تشکیل شده است و به شرح زیر می باشد:

میزان دارایی = میزان بدهی + مقدار حقوق صاحبان سهام

لذا در پاسخ به این سوال که «ترازنامه شامل چه اقلامی می شود؟» نیز، باید گفت که اقلام تشکیل دهنده ترازنامه همین سه عاملی است که در فرمول بالا مشاهده می کنید.

اما برای درک بهتر این موضوع و آشنایی بیشتر با مفهوم ترازنامه و آنچه این گزارش در اختیار ما می گذارد، لازم است مثال هایی را مطالعه کرده و متوجه شویم که این فرمول دقیقا به چه شکل رفتار می کند.

مثالی از رفتار فرمول ترازنامه و نحوه گزارش گیری از آن

فرض کنید که با نزدیک شدن به پایان سال 99، کسب و کاری نیاز دارد گزارشی از ترازنامه این سال را محاسبه کرده و در اختیار داشته باشد. بنابراین برای شروع، دارایی خود در آغاز سال 99 را در یک سمت معادله و میزان بدهی و مقدار حقوق صاحبان سهام را در سمت دیگر معادله یادداشت می کند.

میزان دارایی = میزان بدهی + مقدار حقوق صاحبان سهام

اکنون برای مثال اگر در خرداد ماه این سال، شرکت مجبور به دریافت وام 10 میلیون تومانی از بانک شده است، باید دارایی را به اضافه 10 میلیون تومان کنیم.

میزان دارایی + 10 میلیون تومان = میزان بدهی + مقدار حقوق صاحبان سهام

اما از طرفی این 10 میلیون تومان در حکم یک بدهی نیز ظاهر می شود، چرا که باید شرکت این وام را در شرایط و ضوابط مشخص شده ای به بانک بازگرداند. پس برای حفظ تعادل این معادله باید این 10 میلیون تومان در میزان بدهی نیز لحاظ شود. لذا معادله به این شکل تغییر می یابد:

میزان دارایی + 10 میلیون تومان = میزان بدهی + 10 میلیون تومان + مقدار حقوق صاحبان سهام

حال فرض کنید که در شهریور ماه همین سال، شرکت مجدد با کسری بودجه مواجه شده و این بار مجبور به دریافت سرمایه از سهامداران شده است. برای مثال این کسب و کار مجموعا مبلغ 15 میلیون تومان سرمایه را سرمایه گذاران خود که به نوعی همان سهامداران نیز محسوب می شوند، دریافت کرده است. پس مبلغ 15 میلیون تومان به دارایی آن اضافه شده است. حال فرمول به شکل زیر تغییر می یابد:

میزان دارایی+10میلیون تومان وام بانکی+میلیون تومان سرمایه جدید=میزان بدهی+مقدار حقوق صاحبان سهام

اما از آنجایی که این سرمایه باید با گذشت زمان و سوددهی آن کسب و کار به عنوان حقوق سهامداران به آن ها باز گردد و همچنین از آنجایی که تراز معادله اکنون از بین رفته است و معادله در تعادل نیست؛ می بایست این 15 میلیون در حقوق صاحبان سهم نیز محاسبه و لحاظ شود. پس معادله ترازنامه باید به این شکل نوشته شود :

میزان دارایی + 10میلیون وام+15میلیون سرمایه = بدهی + حقوق صاحبان سهام + 15میلیون

به همین شیوه تمام عوامل تاثیرگذار بر این سه فاکتور اصلی در معادله ترازنامه در کل سال 99 باید محاسبه گردد تا بتوان گفت ترازنامه سال 99 این کسب و کار آماده است. در واقع فهمیدیم که چطور ترازنامه به کمک فرمول و معادله خود، گزارشی از کل دارایی، کل بدهی و کل حقوق صاحبان سهام در سال 99 را در اختیار ما قرار داد.

لذا با توجه به تعریف اصلی ترازنامه که در ابتدای مبحث ارائه شد :

ترازنامه، گزارشی بود که در یک بازه زمانی مشخص (که در این مثال 12 ماه سال 99 بود)، اقلام دارایی، بدهی و حقوق سهامداران را مشخص می کرد.

آشنایی با اقلام ترازنامه

گفتیم که اقلام ترازنامه همان سه عاملی است که در فرمول وجود دارد. اما از کجا بدانیم که این عوامل شامل چه چیزهایی در کسب و کار ما می شود؟ برای مثال میزان دارایی را چگونه باید محاسبه کرد و درواقع چه مواردی حکم دارایی را برای کسب و کار ما دارند؟ برای پاسخ به این سوالات و آگاهی از اینکه چه مواردی را باید در این سه اقلام محاسبه کرد، هر یک از آن ها را در ادامه توضیح خواهیم داد.

1- دارایی در ترازنامه چیست و شامل چه مواردی می شود؟

برای آنکه بدانیم دارایی در ترازنامه را چگونه باید محاسبه کنیم، لازم است فهرستی از هرآنچه شرکت به عنون سرمایه دارد، اعم از پول نقد و یا غیر نقد را تهیه نماییم. منتها باید حواسمان باشد که این فهرست باید بر اساس میزان سهولت تبدیل دارایی ها به پول نقد، از بالا به پایین نوشته شود.

اما اگر بخواهیم فهرست خود را بر اساس سهولت تبدیل دارایی ها به پول نقد تهیه کنیم، با یک موضوع مهم مواجه هستیم. آن هم این است که این دارایی ها در زمان تبدیل شدن به پول نقد با یکدیگر متفاوت هستند. برخی از این دارایی های غیر نقد، در یک سال به پول نقد تبدیل می شوند اما برخی دیگر به بازه زمانی بیش از یکسال نیاز دارند تا به نقدینگی برسند.

ما در مبحث ترازنامه و محاسبات دارایی، به دارایی هایی که در مدت یکسال یا کمتر به پول نقد تبدیل می شوند، دارایی جاری می گوییم. همچنین دارایی هایی را که به زمان بیشتر از یکسال نیاز دارند تا به پول نقد تبدیل شوند، دارایی غیرجاری یا دارایی بلند مدت می نامیم.

حال وضعیت تهیه فهرست به چه شکل خواهد شد؟

ساده است، ما فهرست دارایی در ترازنامه را، به دو بخش کلی دارایی جاری و دارایی غیر جاری تقسیم می کنیم و سپس هر دو بخش را با دارایی ها به ترتیب اولویت بر اساس میزان سهولتشان در تبدیل به پول نقد، پر می نماییم.

دارایی جاری شامل چه مواردی می شود؟

به طور کلی می توان دارایی های جاری یک کسب و کار را به ترتیب اولویت بر اساس میزان سهولت در تبدیل شدن به پول نقد، به شرح زیر دسته بندی کرد:

• پول نقد : درواقع منظور نقدترین حالت دارایی است. دارایی یا پول نقدی که اکنون در حساب شرکت موجود است و در اسرع وقت در صورت نیاز می توان آن را خرج نمود.
• پول معادل نقد : پولی که اکنون به شکل اسکناس یا حساب بانکی نیست اما می توان در اسرع وقت آن را به ارز رایج تبدیل کرد. مانند اوراق خزانه اسلامی، ارزهای دیگری اعم از دلار، یورو یا دیگر موارد ممکن.
• اوراق بهادار غیر راکد یا قابل فروش: اوراق بهادار قابل فروش به اوراق بازار سهام و بدهی اشاره دارد که فروش آن ها کار آسانی است و می توان سریعا آن را در بازار به پول نقد تبدیل کرد. درواقع بازار برای خرید این اوراق همیشه آماده است.
• دیون مشتریان : این بخش به بدهی های مشتریان اشاره دارد. چرا آن را بعد از سه مورد قبلی قرار دادیم؟ چون ممکن است مشتریان خوش حساب نبوده و پول را به موقع پرداخت نکنن یا به عنوان یک حساب مشکوک برای کسب و کار ما باقی بمانند. درواقع دیون مشتریان جزء دارایی های جاری ما محاسبه می شود چرا که ظرف یکسال قابلیت تبدیل شدن به پول نقد را دارا است.
• موجودی کالا : کالاهای شرکت، جزئی از دارایی های آن هستند. اما از لحاظ سهولت در تبدیل شدن به پول نقد، در سطوح پایین تر فهرست قرار می گیرند.
• هزینه های پیش پرداخت شده : هزینه هایی مانند حق بیمه یا اجاره دفتر کار و مواردی از این دست که به صورت پیش پرداخت شده هستند، جزئی از دارایی های شرکت به حساب می آیند چرا که شرکت پیش تر آن ها را پرداخت کرده است و اکنون آن ها را دارا می باشد.

دارایی غیر جاری شامل چه مواردی می شود؟

همانطور که اشاره شد، دارایی غیر جاری، به تمام آنچه که شرکت به عنوان دارایی دارد اما برای تبدیل کردن آن به پول نقد به بیش از یک سال زمان لازم دارد، گفته می شد. این دارایی ها شامل موارد زیر می شوند:

• سرمایه گذاری های بلند مدت : می تواند اوراق بهاداری باشد که برای مثال مدت آن ها 2 ساله یا 3 ساله است و کمتر از یکسال امکان فروش آن ها مهیا نیست.
• دارایی های ثابت : منظور اقلام ثابت و با دوامی است که قرار نیست به این زودی ها به فروش برسند و جزئی از سرمایه ما هستند و قصد نداریم با هر اتفاقی آن ها را به پول نقد تبدیل کنیم. این اقلام شامل مواردی مانند زمین، ملک، تجهیزات، ماشین آلات و مواردی از این دست هستند.
• دارایی های نامشهود : منظور اقلامی است که فیزیکی نیستند اما از ارزش بالایی برخورداند و در حکم دارایی برای کسب و کار ما ظاهر شده اند. مانند سرقفلی، اعتبار و مالکیت معنوی. البته این مورد معمولا زمانی در فهرست دارایی های ترازنامه لحاظ می شود که توسط شرکت یا سازمان کسب شده باشد که البته ارزش آن نیز بسیار کم شمرده می شود.

2- بدهی در ترازنامه چیست و شامل چه مواردی می شود؟

بدهی در ترازنامه در واقع کلیه مخارج، هزینه ها و مبالغی است که شرکت آن را به بخش، سازمان یا هر عاملی خارج از محیط خود، بدهکار است و باید پرداخت نماید. از این رو حقوق سهامداران که می بایست پرداخت شود، در این قسمت لحاظ نمی شود چون این یک پرداخت داخلی است. درواقع در بخش بدهی کلیه مبالغی که باید به خارج از محیطِ کسب و کار پرداخت شود، محاسبه و شمرده می شود.

بدهی نیز مانند دارایی، به دو بخش بدهی جاری و بدهی غیر جاری تقسیم می شود. همانطور که احتمالا حدس زده اید، بدهی های جاری به بدهی هایی گفته می شود که باید ظرف یکسال یا کمتر از یکسال آن ها را پرداخت کنیم. اما بدهی غیر جاری، بدهی هایی است که برای پرداخت آن ها بیش از یکسال زمان داریم.

اولویت بندی فهرست بدهی ها نیز باید به ترتیب از نزدیک ترین موعد پرداخت به دورترین موعد پرداخت باشد.

بدهی جاری در ترازنامه شامل چه مواردی است؟

• آن بخش از بدهی های بلند مدت که در این بازه زمانی محاسبه شده، قرار گرفته است. (برای مثال اگر در حال نوشتن ترازنامه برای سال 99 هستیم، می بایست آن بخش از بدهی بلند مدت و 4 ساله ای که در سال 99 باید پرداخت شود را لحاظ نماییم.)
• بدهی بانک
• سود قابل پرداخت
• مالیات
• پرداخت اجاره موارد استیجاری
• تسهیلات
• دستمزدها (دستمزدها، جزئی از پرداخت های برون کسب و کاری هستند؛ فقط حقوق سهامداران است که درون کسب و کاری محسوب می شود و نباید آن را در قسمت بدهی لحاظ کرد.)
• پیش دریافت ها از مشتریان (که در حکم بدهی هستند، چرا که مبغلی از آن ها در حکم پیش پرداخت دریافت شده است و باید محصول یا خدمتی در ازای آن به آن ها ارائه شود، پس به آن ها بدهکار محسوب می شویم.)
• سود سهام پرداختی

بدهی های غیر جاری شامل چه مواردی است؟

• دیون بلند مدت
• بدهی های مالیاتی تعلیق شده
• تسهیلات و اعتبارات دریافت شده بلند مدت

3- حقوق صاحبان سهام در ترازنامه چیست و شامل چه مواردی می شود؟

پولی که مالکیت آن برای صاحبان سهام است و باید به آنها بازگردانده شود یا جزء دارایی های سهام داران به حساب می آید، حق صاحب سهم نام دارد. در واقع به آن دارایی خالص نیز می گویند. چرا که بر اساس فرمول ترازنامه، تعریف آن به شیوه زیر نیز ممکن است:

دارایی خالص یا حقوق صاحبان سهام، همان داریی کل شرکت منهای بدهی هایی است که شرکت باید به عواملی به غیر از صاحبان سهم، پرداخت نماید.

حقوق صاحبان سهام شامل چه مواردی است؟

• سود انباشته : درواقع منظور از این عبارت، سود خالص یک کسب و کار است که برای آن تصمیماتی گرفته می شود. یا آن را مجدد بر روی کسب و کار سرمایه گذاری می کنند، یا با آن دیون خاصی را پرداخت می کنند و هرچه ماند را به عنوان سود بین سهامداران پخش می نمایند.
• سهام خزانه داری : این سهام یا از ابتدا اصلا توسط شرکت صادر نمی شود، یا اینکه صادر شده و سپس بازخرید می شود. از دیگر ویژگی های این سهام آن است که می توان آن را مجدد در تاریخ دیگری به مبلغ بیشتری به فروش رساند و از آن سود کسب کرد.
• سهام ممتاز : این مورد در برخی از کسب و کارها و شرکت ها مرسوم است. لذا در ترازنامه آن را جدا از بخش سهام های عادی نوشته و محاسبه می کنند. معمولا یک ارزش نسبی را برای سهام ممتاز در نظر می گیرند؛ به طوری که آنقدر زیاد نباشد که بر روی ارزش بازاری سهام ها تاثیر مشهودی بگذارد. برای محاسبه این سهام ها، ارزش نسبی آن ها را در سهام صادره ضرب می کنند.
• مازاد سرمایه : حقوق صاحبان سهام، با توجه به قیمت فعلی سهام شرکت و ارزش جاری آن محاسبه می شود. درحالی که مازاد سرمایه یا سرمایه پرداخت شده اضافی، ارزشی است که با هر قیمت سهام شرکت خریداری شده است و مستقیما با بازار سرمایه شرکت در ارتباط است.

فواید استفاده از ترازنامه

با استفاده از ترازنامه، همه جوانب ورود و خروج مالی یک کسب و کار قابل رویت می شود. به این ترتیب سهامداران و سرمایه گذاران می توانند از وضعیت سلامت کسب و کار و در نتیجه سلامت سرمایه خود آگاه و مطلع باشند.

همچنین ترازنامه نشان می دهد که در چه بخش هایی ضعیف تر و در چه بخش های مالی قوی تر هستیم. برای مثال اگر میزان بدهی شرکت بیش تر از میزان دارایی باشد، متوجه می شویم که شرکت در چه وضعیتی است و برای جلوگیری از ورشکستگی یا افزایش توان پرداخت بدی ها، چه تدابیری باید اندیشیده شود.

به طور کلی استفاده از ترازنامه سبب پیدایش شفافیت مالی برای آن کسب و کار می شود و نقاط بحرانی را مشخص کرده و اقدامات مالی را مشهود و قابل بررسی می سازد.